در دهه‌ اخیر افغانستان شاهد تلاش‌های بیشتر به منظور حل تنش‌های مسلحانه از راه مسالمت آمیز بوده است. با آنکه خصوصیت پروسه‌ی صلح شکننده است اما در عین حال این پروسه زیربنای مهم برای کنار گذاشتن جنگ و راه رسیدن به سوی آشتی را باز می‌کند. افغانستان یکی از طولانی ترین جنگ‌های پسا دوره‌ی جنگ جهانی دوم را شاهد است. دولت افغانستان و قوای ائتلاف تقریبآ دو دهه است که در حال جنگ با طالبان اند. طرف های مقابل در این اواخر کوشیده اند تا از راه صلح به خواسته‌های خود دست یابند و امروز این امیدواری بیشتر شده است.

 آتش بس اغلبا گام نخست در جهت پایان خصومت‌ها و ایجاد سهولت برای گفتگوها است و آتش بس موقت فرصتی خواهد بود تا بتوان از راه گفتگو و برداشتن گام‌های مثبت به یک صلح پایدار رسید که موفقیت این پروسه بستگی به رابطه‌ دو طرف دارد. هر قدر این رابطه براساس تفاهم و درک متقابل بوجود آمده باشد به همان اندازه پایدار می‌باشد. در جون ۲۰۱۸، یک آتش بس سه روزه در روزهای عید بوجود آمد و امسال بار اول در عید رمضان و امروز یک بار ديگر آتش بس کوتاه‌ مدت اما بسیار امیدوار کننده در عید قربان نشان میدهد که هم دولت افغانستان و هم طالبان به توافق خود پابند هستند و حتی امکان تمدید آن ممکن بنظر میرسد.

اکنون که در کنار افزایش خصومت‌ها علاقه مندی شدید به صلح بنا بر فشار های وارد شده داخلی و خارجی بر دو طرف، نیز به اوج خود رسیده است، افغانستان حالا در یک دو راهی قرار دارد؛ یک طرف ادامه خشونت‌های بی پایان چهل سال گذشته و طرف دیگر رفتن به طرف صلح پایدار. منابع، گزینه‌ها و علایم نشانگر آن است که هر یک از این دو حالت ممکن است اتفاق بیافتد. تجربه‌ آتش بس موقت برای بار دوم از جانب دولت افغانستان و طالبان از گام های ابتدایی به سوی یک صلح پایدار میباشد.

از آتش بس تا ختم جنگ

بعداز امضای توافقنامه میان طالبان و امریکا، تقاضاهای زیادی به منظور ادامه‌ آتش بس از سوی دولت افغانستان و جامعه‌ جهانی شد ولی از سوی طالبان پذیرفته نشد. البته مردم ما نیز متواتر از طرفین خواهان آتش بس بوده اند. بهر صورت بالاخیر طالبان در روز اخیر ماه رمضان آتش بس یک جانبه را اعلان کردند و حال برای ایام عید قربان که این دومین آتش بس در سال روان بوده و در مقابل دولت نیز نیرو های خویش را حالت تهاجمی به دفاعی سوق داده و آتش بس را دو جانبه ساختند. قابل ذکر است که در طول جنگ‌های افغانستان آتش بس بی سابقه میباشد و این بار آتش بس برای عید قربان می‌تواند باعث کاهش بیشتر خشونت و اعتماد سازی مزید شود و از سوی دیگر دلیلی خواهد بود تا مردم یک بار دیگر جشن و شادی کنند؛ اما گام بعدی ‌چیست و چگونه می‌توان به طرف صلح رفت؟ آیا میتوان این آتش بس دو جانبه را نوید برای ختم جنگ دانست یا نه؟ چند هفته بعد جوابات خویش را خواهیم گرفت.

البته این آتش بس موقت می‌تواند فرصتی باشد تا بتوان از طریق گفت و شنود های بیشتر و دیپلماسی به طرف صلح  و نتایج مثبت حرکت کرد. دولت افغانستان، طالبان و سیاستمداران درعموم باید روی منافع ملی گرد هم آیند و طبق تعهدات گفتگو های بین الافغانی آغاز شود چون این امر منجر خواهد شد تا یک فضای صمیمی بار آید و دو طرف به صلح  دایمی برسند. صلحی که باعث خاتمه جنگ شود و مورد قبول مردم افغانستان باشد.

در کنار افزایش خشونت‌ها در چند ماه اخیر، تمایل به صلح نیز میان طرفین بیشتر بیشتر شده است. بر اساس سروی ها و مطالعات صورت گرفته اکثریت قاطع مردم به این باور اند که گفتگوهای بدون پیش شرط بین الافغانی، تنها راه کاهش خشونت‌ها و کم شدن درد مردم افغانستان است. در مورد این که چطور آتش بس موقت برای ایام عید قربان صورت گرفته است گمانه زنی‌های زیادی وجود دارد.

بر اساس برخی از منابع فکر آتش بس از دیر زمانی در رده‌های میانی طالبان وجود داشته و بسیاری از طالبان بر این باروند که با این حرکت می توانند خواسته‌های خود را از راه مسالمت آمیز بدست آورند. البته آشکار است که طالبان هر بار با ایجاد آتش بس خطر را پذیرفته اند. به اساس برداشت نادرستی که بین برخی از افراد طالبان وجود دارد چنان تحلیل می کنند که گویا فشارهای دولت پاکستان یا امریکا آنها را وادار به آتش بس ساخته است.

در حالی که بعضی از منابع این آتش بس را از اثر فشار نه بلکه  یک نکته چرخش از سوی خود حرکت طالبان می دانند. اعلان آتش بس دوم سال جاری هم در سطح منطقه و هم در سطح جهانی تقدیر شده و خصوصا عوام الناس  از این استقبال میکند. البته باید دانست که آتش بس موقت دولت را در یک دو راهی گیج کننده قرار داده است.

از سوی دیگر بعضی از جناح‌ها نقش خود را در این آتش بس کلیدی می دانند. مقامات پاکستانی ادعا می کنند که آنها طالبان  را به صلح و این آتش بس متمایل ساختند. دیپلمات های امریکایی نیز اذعان می دارند که آنها پاکستان را به بازیی چنین نقش تشویق کردند. در عین حال گزارش‌هایی حاکی است که بعضی از رهبران سیاسی و نظامی طالبان نیز این انگیزه را در میان گروه خود ترویج داده و نقش فعال در آوردن آتش بس داشته اند. کارشناسانی که با این حرکت آشنایی دارند تایید می کنند که این تصمیم طالبان هیچ ارتباطی به فشارهای پاکستان نداشته و استراتیژی خود طالبان است. آنها می گویند طالبان آتش بس کردند تا نشان دهند که این تحریک تنها یک “ماشین جنگی” نیست.

برعکس آتش بس جون ۲۰۱۸، طالبان برآنند که تصمیم آتش بس دوم و سوم با مشوره‌ی قوماندانان، بزرگان و رهبران این گروه گرفته شده است. بسیاری از اعضای ارشد این گروه و قومندانان که در سطح کشور می جنگند همه با این آتش بس موافقت داشته اند. حتی برخی از منابع حاکی از مشوره و رایزنی با بعضی قوماندان شبکه حقانی در مورد این آتش بس هستند.

بعد از توافقی که میان طالبان و دولت امریکا صورت گرفت، دولت افغانستان مکلف به آزاد سازی پنج هزار زندانی طالبان منحیث پیش شرط آغاز گفتگوی طالبان با دولت افغانستان شد اما دولت نسبت به مشکلاتی سیاسی درونی خویش و تکتیک امتیاز گیری با تعطل این خواسته را قبول کرده است در یک مرحله بعد از اینکه ایام کاهش خشونت پایان یافت و متعاقبا وقت ما شاهد حملات مرگبار در پایتخت و ولایات افغانستان بودیم – مثلا یکی از این واقعات حمله به شفاخانه نسائی ولادی دشت برچی بود که منجر به قتل اطفال و مادران گردید. بعد از این واقعه، طالبان با انتقادات و خشم گسترده حکومت مواجه شدند حتی دولت افغانستان نیروهای دفاعی و امنیتی خویش را از موضع دفاع به ستراتیژی تهاجم درآورد. قابل تذکر است که طالبان با عدم پذیرش مسئولیت حمله بر شفاخانه، موقف خویش را واضح نمودند. در روز اول عید قربان رییس جمهوری اعلام داشتند که ۴۰۰ بندی طالبان که در لست ۵۰۰۰ نفری شامل میباشند تصمیم رهایی شان را بعد از لوی جرگه مشورتی نهایی خواهد نمود. به یقین که این ستراتیژی اگر از یک طرف باعث افزایش زمان میباشد از طرف دیگر امکان دارد که فرصت های موجود را به چالش بکشد.

از اینکه ۹۵ در صد جنگ بستگی به درگیری طالبان و نیروهای دولتی دارد، آتش بس سه روزه باعث کاهش این میزان خشونت میگردد.

• در جریان آتش بس، گروهای دیگر مثل داعش.. دست به حملات خواهند زد و دولت فرصت خوب سرکوب شان را خواهد داشت.
• فرصت خوشی، صلح، برپایی جشن و دید و بازدید از مناطق دورافتاده برای مردم فراهم می شود.
• جنگجویان فرصت بودن کنار خانواده‌ها و اطفال خود را پیدا می کنند و انتظار می رود که این فرصت روی ایجاد روان صلح جویانه کمک خواهد کرد.
• خانه‌های مردم افغانستان به خصوص مردمی که در ساحات جنگی هستند یک بار دیگر مملو از خوشی خواهند شد.

 

چرا طالبان در حال حاضر به آتش بس درازمدت توافق نمی‌کنند؟

همین که به پایان آتش بس نزدیک می شویم، فشارها روی رهبری طالبان بیشتر خواهد شد تا این آتش بس را تمدید نماید. در این حالت دولت باید به گونه یک جانبه آتش بس را تمدید و متعاقباً تسهیلات طبی و بهداشتی را برای زخمیان طالبان و زمینه بازدید خانواده های شان از زندانیان طالبان را منحیث حسن نیت آماده نماید.

• جامعه‌ی مدنی باید برنامه های گوناگون بشمول تظاهرات به راه بیندازند و شهروندان را قادر سازند تا صدای خود را بلند نموده و  تقاضای آتش بس درازمدت را نمایند.
• صدای مردم عادی باید توسط جامعه‌ جهانی حمایت شود و خواست آنها مبنی بر صلح درازمدت به قطع دایمی خشونت‌ها بازتاب دهد.
• جامعه‌ی مدنی در گفتگو با رهبری طالبان در قطر آنها را به صلح ترغیب نماید.

 

طالبان بنا بر دلایل ذیل تن به آتش بس طولانی مدت نمی دهند:

دلیل اول این است که طالبان احساس می‌کنند با ادامه‌ آتش بس به اهداف اصلی خود، که همانا خارج شدن تمام نیروی‌های خارجی و ایجاد حکومت بر اساس احکام شرع مبین است، نمی‌رسند. این موضوع در میدان‌های جنگ حتا در جریان آتش بس ۲۰۱۸ نیز انعکاس یافته است. چنانچه یکی از قومندان‌های طالبان گفت: «ما این همه سال برای هیچ جنگیدیم. ما نمی‌توانیم به خواست چند نفر دست از جهاد برداریم». او با تمدید یک جانبه‌ی آتش بس موافقت نکرد مگر این که دولت امریکا نیز گام های مشابه بردارد.

دلیل دوم این است که طالبان نمی خواهند در نظر افراد شان مانند تسلیم شده‌ها به نظر برسند. شوم اینکه طالبان با ادعای جنگ که دارند، نمی خواهند آتش بس شان دستاوردی نظامی و سیاسی حکومت و نیروهای امریکایی تلقی شود. حتی ایشان نمی خواهد آتش بس شان نتیجه فشار پاکستان یا قطر دانسته شود و بارها تکرار کرده اند که ایشان از اسلام آباد و دوحا کنترول نمی شوند. آتش بس طویل المدت برای حفظ یکپارچگی طالبان آسیب زا است.  نیروهای جنگی طالبان که جنگ را تجربه کرده اند، طرفدار صلح و آتش بس هستند اما جناح سیاسی روی منافع مختلف تمرکز می نمایند. لذا آتش بس درازمدت می تواند آنها را متوقف سازد و رهبران طالبان رفتن به طرف جنگ را کمتر محتمل می دانند و دلیل اخیر این که آن عده از رهبران طالبان که در خارج به سر می برند و تجربه دست اول از جنگ را ندارند، از پروسه فعلی صلح زیاد رضایت ندارند.

آتش بس موقت سازنده‌ی صلح دایمی است و دلایل زیاد وجود دارد که میتوان طالبان را قانع بر تداوم آتش بس کرد چون نتیجه‌ی ملموس این آتش بس نشان میدهد که دوطرف بر روی نیروی جنگی خود تسلط کامل دارند. حالا سوال این است  که دو طرف چگونه با هم توافق کنند؟

حمایت مردمی از آتش بس باعث ایجاد اعتماد گردیده این اعتماد تا حدی بود که قبلا دیدیم طالبان با تفنگ‌های خود داخل شهرها شدند. از اینکه یک حجم بزرگ از زندانیان طالبان رها گردیده اند، امکان دارد که آتش بس سه روزه عید، تمدید شده و در مذاکرات بین الافغانی طالبان با دولت به میز مذاکره بنشینند. در نتیجه اتش بس در مواردی هردو طرف جنگ با تفنگ‌های خود به شادی و خوشی پرداخته اند. این امر نشان می‌دهد که بین دوطرف به نوعی زمینه تفاهم و همدیگر پذیری وجود دارد که فراتر از دستورهای رهبران آنهاست. از سوی دیگر خرسندی عوام حتا می‌تواند گروه های دخیل در جنگ را از حملات بر قریه ها، شهرها و مردم عام باز دارد. بدین خاطر میتوان گفت که آتش بس ایام عید قربان میتواند نوید ختم جنگ در افغانستان باشد.

يادداشت: این مقاله بيانگر نظر نویسنده است، پژواک در قبال آن مسووليتى ندارد.