نویسنده: احمد احمدزی 

تاریخ: ۳۰/۱۰/۱۴۰۰

افغانستان و ایران به عنوان دو کشور همسایه و همجوار علاوه بر مرز خشکه، مرز مشترک آبی به طول ۳۵ کیلومتر دارد که از سال ۱۸۷۰م. بین دو کشور در رابطه به تعیین سهم آب ایران مشکلاتی وجود داشت که بالاخره در سال ۱۳۵۱ ش. هر دو کشور روی تعیین سهمیۀ آب هلمند، به توافق رسیدند و یک معاهدۀ بین‌المللی را امضاء کردند. بر اساس مادۀ هشتم معاهدۀ هلمند ۱۳۵۱ش؛ طرفین یک نفر کمیسار و یک تن معاون کمیسار را از بین اتباع خود تعیین خواهند نمود تا در اجرای احکام معاهده از سوی دولت خود نماینده‌گی کند. حدود وظایف و صلاحیت‌های این نماینده‌گان در پروتوکول شماره یک این معاهده، مشخص گردیده‌است.

 گرچه بعد از ۱۹۷۳ م. به دلیل بی‌ثباتی و جنگ‌های داخلی در افغانستان و مشکلات جانب ایران، طرفین نتوانستند، تا سال ۲۰۰۴ م. جلسۀ مشترک کمیساران را برگزار کنند، اما پس از دخیل شدن جامعۀجهانی به رهبری ایالات متحدۀ امریکا در افغانستان، برای اولین بار در سال ۱۳۸۳ ش. اولین جلسۀ کمیساران آب هلمند برگزار گردید. طرفین تاکنون ۲۳ جلسۀ مشترک به شکل نوبتی در ایران و افغانستان برگزار نموده و مسایل مختلفی را به بحث گرفته‌اند. این نشست‌های کمیساران به جز از نشست ۲۲ که بنا بر مشکلات به شکل آنلاین برگزار شد، متباقی همه به شکل حضوری برگزار گردیده‌است. در این مقاله،  ۲۳ جلسۀ مشترک کمیساران آب هلمند، توافقات به‌عمل آمده و دستاوردهایی را که در قبال داشته اند، و نتایج ۲۳ نشست بررسی گردیده‌است و این امر را که این نشست‌های کمیساران آب هلمند چه نتایجی را در قبال داشته و چرا نتوانسته، مسألۀ حقابۀ ایران را حل نماید، به بحث گرفته‌است.

موارد توافق شده در ۲۳ نشست کمیساران آب هلمند

مواردی که تا حال در ۲۳ جلسۀ مشترک روی آن بحث صورت گرفته است، قرار ذیل می‌باشد:

• دو طرف بر تقویت روابط دوستانه و حسن همجواری دو کشور تأکید کردند؛
• توافق کردند، جهت احیاء و بازسازی تأسیسات، اندازۀ ذکر شده در بند (د) مادۀ یک (ایستگاه دهراوود) و سایر تأسیسات ذکر شده در بند (ب) مادۀ دوم (احیای مجدد ایستگاه خوابگاه میل مرزی پایه‌های سرحدی ۵۱ و ۵۲ را تهیه نمایند؛
• بازدید مشترک از وضعیت آبی منطقۀ ایستگاه دهراوود تجویز فنی، محاسبۀ وضعیت آبی به سال نورمال را بررسی و تصامیم لازم را اتخاذ نمایند؛ همچنین طرف افغانی از هیج نوع سعی و تلاش پیرامون تطبیق عملی مواد پروتوکول در خصوص تأمین آب در سال آبی ۱۳۸۳ و ۸۴ دریغ نخواهند ورزید؛
• طرف افغانستان ظرف یک ماه عملیات ساختمانی ایستگاه دهراوود را انجام دهد؛
• تعین سال نورمال و غیرنومال؛
• طرفین بر ادامۀ معرفی و تشکیل سایر نهادهای قانونی معاهده از جمله هیأت عالی و کمیتۀ وزراء موضوع مادۀ دهم پروتوکول شماره یک در اجلاس آتی تأکید نمودند؛
• درخواست برای تسریع روند تعیین کمیسیون مشترک مرزی میان افغانستان و ایران در تعیین موقعیت و وضعیت میله‌های مرزی ۵۱ و ۵۲ به منظور مشخص نمودن محل آبگیری از رودخانۀ هلمند؛
• طرفین موافقه نمودند که اقدامات مربوط در رودخانۀ مرزی هلمند در حریم مرز مشترک را با هماهنگی یکدیگر انجام دهند؛
• موافقت طرفین و تأکید آنان بر تطبیق کامل معاهدۀ هلمند؛
• تأکید طرفین بر ضرورت نصب ایستگاه‌های آبسنجی خوابگاه و شیلۀ چرخ و نصب آن؛
• طرفین موافقه نمودند که آمار و ارقام هایدرولوجیکی را تبادله نمایند؛
• به منظور کاهش اثرات منفی سیلاب‌ها و استمرار جریان طبیعی آب به درخواست طرف افغانی، جانب ایران آماده گی خود را برای ارایۀ کمک‌های فنی و اجرایی اعلام نمود؛
• به منظور کاهش اثرات ناگوار سیلاب، طرفین توافق نمودند تا پیش‌بینی‌ها و اطلاع‌رسانی‌های لازم را به عمل آورده و حداقل یک هفته قبل از وقوع حادثۀ سیل، کمیساران و یا نماینده‌گان باصلاحیت آن‌ها در محل حضور یافته و هماهنگی‌های لازم را انجام دهند؛
• به اختیار قرار دادن میزان جریان آب در محل ایستگاه دهراوود به جانب ایرانی؛
• طرف افغانی اطلاعات و گزارش‌های مربوط به تصاویر ماهواره‌یی برف‌سنجی در حوزۀ آبریز هلمند را در اختیار طرف ایرانی قرار دهد؛
• تشکیل کمیتۀ فرعی کمیساران معاهدۀ هلمند؛
• تاکید روی تشکیل کمیسیون مختلط طرح مدرنیزاسیون اسناد و علایم مرزی دو کشور و حصول پیشرفت در این زمینه،
• پیگیری توافقات هیأت‌های فنی دو کشور؛

دستاوردهای عمده:

1. سروی و نقشه‌برداری، تعیین محدودۀ پیلرهای سرحدی که اکنون طبق بند سوم معاهدۀ دریایی هلمند می توان محلات آبگیری حقابۀ ایران را تعیین نموده و از مصرف اضافۀ آن کشور از آب دریای هلمند جلوگیری به‌عمل آورد.
2. شناسایی کانکریت‌ریزی و نصب بنچمارک‌های اصلی و فرعی به دو طرف ساحل دریای هلمند در محدودۀ پیلرهای سرحدی.
3. دیزاین (طراحی) تأسیسات مشترک انجنیری و نصب آلات لازمۀ اندازه‌گیری در سه محل آبگیری حقابۀ ایران بعد از تعین سه محل مذکور که هنوز هم کار آن جریان دارد و بسترهای مناسب را در اجرایی ساختن معاهدۀ آب دریای هلمند، مساعد می‌سازد.
4. نصب استیشن دهراوود که جانب ایران از آن منحیث ابزار نقطۀ فشار بالای هیأت کمیسار آب افغانستان استفاده می‌نماید.

نتیجه گیری:

• هدف اصلی تشکیل کمیتۀ مشترک آب هلمند، تطبیق مواد معاهدۀ آب هلمند است. بنأً با توجه به نشست‌های گذشته دیده می‌شود که توافقات کشور دوست ایران صرفاً روی کاغذ باقی مانده و در اجرائی شدن آن جانب افغانستان تا حال کدام اقدامی موثر و مشهود را احساس نکرده‌است؛ لذا در صورت عملکرد جدی طرفین، مخصوصاً کشور ایران در قبال اجرایی شدن معاهدۀ آب هلمند، اهرام بزرگ اعتماد و حسن‌نیت بین دولت‌های ایران و افغانستان ایجاد می‌گردد.
• اظهار حسن نیت افغانستان در همه نشست‌ها.
• تعهد تطبیق کامل مفردات معاهدۀ هلمند از جانب افغانستان و برداشت گام‌های عملی موثر برای از میان برداشتن موانع بر سر راه تطبیق معاهدۀ هلمند با جانب ایران.
• برداشت چندین برابر بیشتر از حقابۀ جانب ایران، توسط ایرانی‌ها.
• ایجاد موانع در برابر تطبیق معاهدۀ هلمند از جانب ایران و تلاش برای وقت‌کشی در این زمینه.
• عدم تعهد جانب ایران برای تطبیق کامل معاهدۀ هلمند.
• جانب ایران در نشست‌های کمیساران در همه موارد توافق نموده، ولی به توافقات خود در عمل متعهد نبوده‌اند.
• رویکار آمدن دیپلوماسی فعال جانب افعانستان طی چندین سال اخیر.
• عدم قناعت جانب ایران برای اضافه برداشت شان از آب هلمند و تلاش برای کتمان واقعیت‌ها.
• تلاش صادقانۀ جانب افغانستان در راستای تطبیق مصوبات نشست‌های کمیساران آب هلمند و متأسفانه عدم اظهار علاقۀ جانب ایران در این رابطه تا موانع موجود بر سر راه تطبیق معاهدۀ هلمند از میان برداشته شوند.
• دستاوردهای نشست کمیساران آب هلمند نه تنها زمینۀ تطبیق کامل مفردات معاهدۀ هلمند جهت استفادۀ عادلانه و مناسب از آب دریای هلمند را میسر ساخته، بلکه این خود سبب رفع تنش مرزی میان شان گردیده و زمینه‌های بیشتر برای توسعه همکاری‌ها در سایر عرصه‌ها را مهیا می‌سازد.
• بنأً بهتر خواهد بود که حکومت ایران به معاهدۀ آب هلمند احترام بگذارد و شرایط این معاهدۀ منعقده را محترم شمرده و برای استراتیژی‌های ناموفق مدیریت آب خود، بازی متهم‌سازی و مقصر دانستن دیگران را کنار گذاشته، برای حفظ ایکوسیستم منطقه و رفاه اجتماعی دوجانبه با افغانستان همکاری نموده و سیاست اقتصادی نامتقارن را با روابط اقتصادی متقارن با افغانستان، برای رفاه هر دو ملت، جایگزین كند.
• لذا ما از جانب ایران خواهان آنیم تا طرح مشخص خود را در قسمت تطبیق کامل معاهدۀ آب هلمند پیشکش نماید.

خلص ساختن سیاست رویکرد جانب  ایران با معاهدۀ آب هلمند در دو نقطه:

• ایجاد موانع بر سر راه تطبیق کامل معاهدۀ هلمند.
• ادامۀ برداشت چندین برابر بیشتر از حقابۀ شان از جانب ایران.

نویسنده: احمد احمدزی «متخصص تحلیل اختلافات آب‌های فرامرزی»

این مقاله بيانگر نظر نویسنده است، پژواک در قبال آن مسووليتى ندارد.

Visits: 173